بیماری نوزما یا نوزموزیس “ قاتل خاموش “

بیماری نوزما یکی از بیماریهای شایع و زیان بار زنبور عسل است که بیشتر در مناطق معتدل و مرطوب شایع است و دو گونه از نوزما به نام نوزما آپیس و نوزما سرانه در زنبور عسل شناسایی شده است.
عامل این بیماری وارد دستگاه گوارش زنبورعسل شده و در روده میانی زنبورعسل تکثیر می یابد و فعالیت گوارشی زنبورعسل را تحت تاثیر قرار می دهد و باعث بروز مشکلاتی برای زنبورعسل می گردد که در ادامه به آنها اشاره می شود. یک اسپور نوزما هم می تواند باعث بیماری شود، ولی متوسط دز اسپور برای عفونت تقریبا بین ۲۰ تا ۹۰ اسپور در هر زنبور گزارش شده است. حدود ۳۰ تا ۵۰ میلیون اسپور در دستگاه گوارش یک زنبورعسل، هنگامی که آلودگی به طور کامل گسترش پیدا کرده،  وجود داشته است.
زنبورهای بالغ کارگر، ملکه و نر همگی مستعد ابتلا به بیماری نوزما هستند.

راههاي انتقال نوزما :
آب يا غذاي آلوده ، انتقال از طريق انتقال اجتماعي غذا بين زنبورهاي كلني ، انتقال از طريق نظافت شان هاي آلوده ، غارت ، انتقال شان هاي آلوده بين كلني ها ، انتقال از طريق خريد و فروش كلني هاي و ملكه هاي آلوده .
بيماري نوزما ( نوزما آپيس ) بيشتر در اواخر زمستان و اوايل بهار شايع است در حالي كه در نوزما سرانه ممكن است در فصل تابستان نيز رخ دهد. زنبورهاي عفوني شده اغلب نشانه اي از بيماري نشان نمي دهند و علائمي هم كه بروز مي كند مي تواند با ساير بيماريهاي زنبورهاي بالغ شباهت داشته باشد.

تاثيرات بيماري نوزما را مي توان در دو سطح در زنبورعسل بررسي نمود:
اول در سطح زنبوران بالغ و دوم در سطح كلني.

تاثيرات بر زنبورهاي بالغ :
1- كاهش طول عمر زنبورها » در تحقيقات مشخص گرديده طول عمر زنبورهاي آلوده   به نوزما در فصل بهار و تابستان، تقريبا نصف طول عمر زنبورهاي سالم مي باشد. اين كاهش عمر به خاطر تغييرات پاتولوژيكي در سلول هاي اپتليال دستگاه گوارش و اختلال در فرايندهاي گوارشي زنبورعسل است كه منجر به سوء تغذيه و مرگ پيش رس مي گردد.
2- عدم توانايي زنبوران آلوده و خزيدن در مقابل كندو » اگرچه اين تاثير مي تواند بر اثر مسموميت بوسيله آفت كش ها و يا عفونت هاي ويروسي هم ايجاد گردد. در نوزما عدم توانايي پرواز به دليل تغيير شكل بالها و ايجاد حالت K شدن در بالها بوجود مي آيد.
3- عدم توسعه غدد هيپوفارنژيال در زنبورها » اين تاثير باعث مي شود تا تغذيه نوزادان بدرستي انجام نگيرد و در برخي منابع ذكر گرديده كه زندماني حدود 15% از تخم ها تحت تاثير قرار گرفته و در كلني هاي آلوده تبديل تخم ها به لارو صورت نمي گيرد.
4- جايگزيني ملكه هاي آلوده » عموما بين 2 تا 8 هفته بعد از آلودگي ، ملكه ها جايگزين مي شوند.
5- عفونت نوزما آپيس اثرات منفي بر ساخت پروتئين توسط fat body ها دارد.
6- تغيير در شروع فعاليت جستجو گري » ( forager ) فعاليت چراگري در زنبورهاي آلوده در سن كمتري ( جوان تري ) نسبت به زنبورهاي سالم شروع مي شود كه در نهايت مي تواند منجر به كاهش عمر گردد.
7-  تاثير بر ميزان جمع آوري گرده » زنبورهاي آلوده به نوزما نسبت به زنبورهاي سالم ، گرده كمتري جمع آوري مي كنند.
8 - تاثير بر بخش هاي مختلف دستگاه گوارش » بخش هاي مختلف دستگاه گوارش زنبورعسل مانند ventriculus و روده مياني تحت تاثير قرار گرفته و تغيير در برخي وظايف ( مانند انقباضات ونتري كولوس ) و رنگ در اين بخش ها در زنبورهاي عفوني شده قابل مشاهده است.

تاثير نوزما در سطح كلني :
 1- كاهش تدريجي جمعيت زنبوران بالغ مخصوصا در اواخر زمستان و اويل بهار.
2- به دليل تحليل جمعيت كلني وظايفي مانند گرم نگه داشتن منطقه نوزادان با مشكل مواجه مي گردد.
3- كاهش توليد عسل » در تحقيقات مختلف مشخص گرديده كه كلني هاي سالم نسبت به كلني هاي آلوده توليد عسل بيشتري دارند بطور مثال در يك تحقيق عدد 24 كيلو ذكر گرديده است و ذكر گرديده در مواقعي كه ملكه به دليل عفوني شدن با نوزما جايگزين گردد اين تفاوت تا 50 كيلو گرم هم ذكر گرديده است.
4- كاهش سطح توليدنوزادان » ملكه هاي الوده توليد مثل كمتري دارند و در تحقيقي ذكر گرديده كه كلني هاي آلوده نسبت به كلني هاي سالم 12درصد نوزاد كمتري توليد نموده اند.
5- از بين رفتن كلني » در عفونت هاي شديد به نوزما، ازبين رفتن كلني گزارش گرديده است.

تغییر شکل و رنگ دستگاه گوارش زنبورعسل آلوده به بیماری نوزما.
تصویر بالایی زنبور آلوده
تصویر پایینی زنبور سالم

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

دفع مدفوع زنبورهای آلوده به نوزما در داخل کندو و بر روی شان ها

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

تغییر شکل بالهای زنبورهای عسل مبتلا به بیماری نوزما

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

علائم بيماري نوزما :
1 - كاهش جمعيت كلني
2 - كاهش توليد عسل
3 - مشاهده زنبورهايي در مقابل كندو و دريچه پرواز كه توانايي پرواز ندارند و مي خزند.
4 - تغيير در شكل شكم زنبورهاي آلوده : شكم افتاده و متورم مي گردد.
5 - مشاهده لكه هاي مدفوع در بدنه كندو و همچنين داخل كندو بر روي قاب ها.
6 - تغيير شكل بالها و بوجود آمدن حالت k شكل در بالها.
7 - تغيير رنگ روده مياني كه به رنگ سفيد و متورم مشاهده مي گردد.
8 - در آلودگي هاي شديد مرگ كلني اتفاق مي افتد.

فاكتورهاي موثر بر سطوح عفونت نوزما در كلني :
1 - برگرداندن شان آلوده به كلني
2 - ايجاد اختلال در كلني : ايجاد اختلال در كلني ها مخصوصا در فصل زمستان و بهار مي تواند خطر شيوع و ابتلاء به اين بيماري را افزايش دهد مانند بازديد هاي غير ضروري كه در اين بازديدها امكان كشته شدن زنبورها وجود دارد و ساير زنبورها بدليل نظافت و حذف زنبورهاي كشته شده و به سبب تماس با ترشحات اين زنبورها، در صورت آلوده بودن اين زنبورها با نوزما مي توانند به نوزما مبتلا گردند. همچنين يكي ديگر از اختلالات مي تواند تغذيه با شربت در زمان نامناسب باشد كه منجر به ايجاد مشكلاتي در كلني گردد .
3 - جابجايي كلني ها : كه مي تواند منجر به تشويق زنبورها براي دفع مدفوع در داخل كلني گردد و شيوع اسپورهاي نوزما را تسهيل نمايد.
4 - كمبود پروتئين : كمبود پروتئين مي تواند به عنوان يك عامل مهم در افزايش ميزان اسپورهاي نوزما موثر باشد.مخصوصا زماني كه زنبورها در اواخر پاييز يا زمستان فعاليت دارند (البته اين قسمت ممكن است در كشور ما خيلي صادق نباشد) .
مديريت تغذيه تكميلي كلني ها به منظور جبران كمبودهاي پروتئيني يا جابجايي به مناطقي كه جريان مناسب گرده برقرار است مي تواند در كاهش سطوح نوزما موثر باشد.

نکته ای از دکتر رسول بحرینی در خصوص انواع نوزما :
در مورد نوزما آپیس چون مدفوع الوده زنبور معمولا در روي بدنه كندو بصورت نقاط قهوه اي  رنگي مشاهده مي شود و يا به عبارتي زنبور دچار اسهال شده كه البته عبارت اسهال شايد براي نوزما صحيح نباشد، به آن wet nosema (نوزما مرطوب) گويند.
در حاليكه در برخي مواقع زنبور الوده به نوزما سرانه شده و چنين حالتي از دفع مدفوع در بيرون كندو مشاهده نمي شود و يا به عبارت ديگر نوزما علامت باليني ندارد كه به آن ( Dry nosema ) نوزما خشک میگويند.

همانطور که اشاره شد تا کنون دو گونه از نوزما شناسایی شده است ؛  "  نوزما آپیس و نوزما سرانه "  بین این دو گونه تفاوت هایی وجود دارد که شناخت آنها برای کنترل و درمان حائز اهمیت است.

تفاوت این دو گونه به شرح زیر است :
- از نظر مقاومت در برابر حرارت ، نوزما آپيس كم ، نوزما سرانه زياد
- مقاومت در برابر سرما ، نوزما آپيس زياد، نوزما سرانه كم
- نوسانات فصلي ، نوزما آپيس در اوايل بهار و اوخر زمستان ، نوزما سرانه فصل خاصي ندارد
- تغيير رنگ روده مياني در نوزما آپيس اتفاق مي افتد ولي در سرانه مشاهده نمي شود
- تاثير بر سيستم ايمني بدن در آپيس خير ، در سرانه بله
- هزينه انرژي ( استرس انرژي ) در آپيس كم ولي در سرانه بالا
- چراگري زودرس در آپيس بله در سرانه خير
- شيوع سرانه بيشتر از آپيس

زنبورهاي آلوده به نوزما سرانه زمان بيشتري براي بازگشت به كلني بعد از چراگري نياز دارند. در برخي آزمايشات مشخص شده كه زنبورهاي آلوده به نوزما سرانه توانايي بازگشت به كلني بعد از چراگري را ندارند.
زنبورهاي آلوده به نوزما سرانه توانايي هضم درست و تغذيه مناسب از پروتئين را ندارند كه منجر به آسيب به رشد مغز در زنبورها شده و يادگيري زنبورها را تحت تاثير قرار مي دهد.
زنبورهاي آلوده به نوزما سرانه دچار استرس انرژي مي شوند اين زنبورها گرسنه تر شده و مقدار شربت بيشتري مصرف مي كنند.
نوزما سرانه بر سيستم ايمني زنبورها تاثير گذاشته باعث سركوب پاسخ هاي ايمني در زنبورعسل شده در حالي كه در نوزما آپيس اينطور نيست.
در تحقيقي در سال 2011 تاثير نوزما سرانه بر ملكه هاي سن 8 روزه بررسي شده و مشخص گرديد كه مي تواند بر ميزان ويتلوجنين ، ظرفيت آنتي اكسيداني و فرمون غدد مانديبولار تاثير گذار باشد.

روش هاي كنترل نوزما :
روش هاي كنترل نوزما را مي توان به 4 روش تقسيم بندي نمود:
⭕️ روش تیمار حرارتی
⭕️ روش بخار دادن
⭕️ روش شیمیایی
⭕️ روش های مدیریتی

1 - تيمار حرارتي :
اسپورهاي نوزما آپيس را كه در شان ها و ساير تجهيزات كندو وجود دارند مي توان از طريق حرارت از بين برد.اين تيمار حرارتي شامل حرارت دادن در دماي 49 درجه سانتي گراد به مدت 24 ساعت است. به دليل جلوگيري از ايجاد لكه هاي حرارتي و ذوب شدن موم ها بهتر است اين كار در يك اتاق انجم گيرد و تجهيزات در اتاق مستقر و دماي مورد نظر را به صورت يكنواخت در اتاق ايجاد نمود.

2 - روش  بخار دادن :
براي اين روش از اسيد استيك 85 درصد استفاده مي شود. قاب ها داخل كندو طبق ها چيده شده و براي هر طبقه 150 سي سي اسيد استيك استفاده مي گردد. كندو وطبقات بايد از جريان هوا محافظت و در يك اتاق گرم به مدت يك هفته نگهداري شوند تا توسط بخار اسيد استيك ضدعفوني گردند.  لازم است شان ها قبل از استفاده حداقل به مدت 24 ساعت هوادهي شود

3 - روش شیمیایی :
آنتی بیوتیک اختصاصی درمان نوزما آپیس، داروی فوماژلین است که عموما با نام تجاری فوماژلین-B در بازار موجود است. بهترین روش مصرف فوماژلین استفاده از آن در شربت است. برای تهیه شربت درمانی غلظت 25 میلی گرم فوماژلین در یک لیتر شربت باید فراهم گردد.
-  ذکر این نکته در اینجا ضروری است که مقدار 25 میلی گرم ، مقدار ماده موثر دارو یعنی فوماژلین است . بنابراین باید دقت گردد در داروی تجاری که استفاده می گردد ماده موثره در هر گرم از دارو که به صورت پودری است، چه مقدار است؟
-  برای تهیه شربت درمانی با فوماژلین ، معمولا از شربت 2به 1 ( دو قسمت شکر و یک قسمت آب استفاده می گردد ) یکی از مشکلات تهیه شربت درمانی برای نوزما، حل نشدن فوماژلین در داخل آب یا شربت در دمای معمولی است. برای رفع این مشکل بهتر است آب مورد استفاده در تهیه شربت ابتدا حرارت داده شود تا دمای آن به 30 درجه سانتیگراد برسد. سپس حرارت را قطع و شکر و پودر فوماژلین را به آن اضافه و خوب بهم میزنیم تا حل شود.
-  دقت گردد نباید فوماژلین را به شربت بالای 30 درجه سانتیگراد اضافه نمود و شرت تهیه شده را باید ظرف مدت 24 ساعت تغذیه کرد.
-  نسبت های آب ، شکر و فوماژلین طبق جدول زیر باید برای تهیه شربت درمانی باید با هم ترکیب شود. فقط دقت گردد مقدار فوماژلین در این جدول بر اساس توصیه شرکت کانادایی  MEDIVET سازنده داروی فوماژلین-B می باشد و زنبورداران باید بر اساس شرکت سازنده فوماژلین مورد استفاده ، دز دارو را در شربت مشخص نمایند. لازم به ذکر است در این نوع دارو، در هر گرم پودر دارو مقدار 21 میلی گرم فوماژلین موجود است.
-  در دونوبت از سال از شربت درمانی برای نوزما استفاده می گردد و بر اساس فصل ، مقدار شربت متفاوت می باشد.
⭕️ در فصل پاییز مقدار استفاده از شربت درمانی برای نوزما بدین صورت است: بعد از یرداشت عسل و حذف طبقات عسل شرت را به کلنی تغذیه می کنند. برای کلنی های قوی دو طبقه باید 7-8 لیتر شربت، برای کلنی های قوی یک طبقه( 10 قاب) 4 لیتر و برای کلنی های یک طبقه با 5 قاب جمیت باید 3 لیتر شربت درمانی تغذیه کرد.
⭕️ در فصل بهار برای کلنی های قوی دو طبقه 3-4 لیتر، برای کلنی های قوی یک طبقه(10 قاب) 2 لیتر و برای کلنی های 5 قاب باید 1-2 لیتر از این شربت تغذیه کرد.
⭕️ در عفونت های شدید که زنبورها در مصرف شربت مشکل دارند باید شربت درمانی را بروی زنبورها اسپری کرد. بدین منظور از شربت یک به یک  استفاده می شود و به صورت قاب به قاب روی زنبورها اسپری می گردد. برای تهیه این شربت مقدار 2 گرم از دارو را باید به هر لیتر شربت یک به یک اضافه کرد.

اخطار : در طول جریان اصلی عسل نباید از شربت درمانی استفاده گردد.

4 - روش هاي مديريتي :
- ايجاد تهويه مناسب براي كلني
- محافظت از كندوها به منظور جلوگيري از خيس شدن و افزايش رطوبت نگهداري در محيط هاي خشك
- ارتفاع كندو از سطح زمين 
- اجتناب از استقرار كلني در مكان هايي كه هميشه سايه هستند
- حفاظت كلني ها از بادهاي غالب و سرد مخصوصا در فصول سرد سال
- حداقل ايجاد اختلال و دستكاري كلني هاي در آب و هواي سرد و مخصوصا اواخر زمستان و اوايل بهار
- مديريت فضاي داخلي كلني و فشرده سازي جمعيت مخصوصا در پاييز
- استفاده از ملكه هاي جوان در كلني
- عدم جابجايي قاب هاي نوزادان در بين كلني هاي و حتي داخل كلني در اوايل بهار
- اجتناب از جابجايي كلني ها در زمستان و باز كردن درب در زمان هاي سرد
- تامين ذخاير كافي غذايي در پاييز
- تعويض قاب هاي سياه و قديمي كه مي توانند حامل عامل بيماري نوزما باشند
- تامين منابع گرده مناسب از نظر كمي و كيفي

نویسنده : استاد اسماعیل غفوری